Το Γιοργαλίδικο άλογο μέρος της πολιτιστικής κληρονομιάς της Ιεράπετρας

Στις 31 Ιουλίου και 7 Αυγούστου 2022 έγινε η παρουσίαση ίδρυσης του Ινστιτούτου Φυσικής Πολιτιστικής Κληρονομιάς και των τμημάτων του από την Επιτροπή Πολιτών Ιεράπετρας. Ένα τμήμα του θα ασχολείται με τη μελέτη, διάσωση και ανάδειξη της εκτροφής του Γιοργαλίδικου αλόγου.

Η πρώτη εκδήλωση πραγματοποιήθηκε στο Κεφαλοβρύσι του Πάνω Χωριού. Στο συμβολικό αυτό μέρος γεμάτο ζωή απέναντι ακριβώς από το βιομηχανικό περιβάλλον ανόργανης ύλης του αιολικού πάρκου, παρουσιάσαμε την στοιχειοθέτηση και τους λόγους της ίδρυσης του Ινστιτούτου Φυσικής- Πολιτιστικής Κληρονομιάς.

Ήταν μια συλλογική απόφαση της Επιτροπής Πολιτών Ιεράπετρας. Ένας αναβαθμός της συλλογικής προσπάθειας της τοπικής κοινωνίας της Ιεράπετρας για την προστασία και την ανάπτυξη της κληρονομιάς μας που στην εποχή μας βάλλεται και καταστρέφεται από τις σύγχρονες «ανάγκες» των κρατικών δομών και τον επεκτατισμό κεφαλαίου.

Την επόμενη Κυριακή στο Κάτω Χωριό θέλαμε να δείξουμε πρακτικά πως η γνώση βασισμένη σε διαλεκτικά ολιστικές μεθοδολογίες και προσεγγίσεις του κόσμου μας είναι σημαντικά εργαλεία για να γίνει ο κόσμος μας καλύτερος.

Η αλήθεια είναι ότι εκ πρώτης όψης, η παραπάνω φράση μοιάζει με «κλισέ». Ή ως «όμορφα λόγια άνευ πρακτικής υπόστασης».

Ότι κάνουμε όμως κυλάει στοχευμένα σε αυτή την κατεύθυνση. Είναι σημαντικό να προσπαθούμε να κατανοούμε πως λειτουργεί ο κόσμος μας. Να ανακαλύπτουμε τις δυνάμεις και τις σχέσεις εκείνες που καθορίζουν σε μικρό- και μακρο-κλίμακες την εξέλιξη. Να διαμορφώνουμε τις στρατηγικές τις μεθοδολογίες και τις πρακτικές μας σε αυτό το πλαίσιο. Αν δεν προσπαθούμε κάτι τέτοιο διαρκώς, ότι συλλογικές αποφάσεις και να πάρουμε, ότι και να πράξουμε, θα φέρει εντελώς τυχαίο αποτέλεσμα.

Στην προσπάθεια μας αυτή βοηθηθήκαμε από δύο πολύ νεαρά Γιοργαλίδικα άλογα από τον χώρο του ισθμού Ιεράπετρας.

Αξίζει να σκεφτούμε πως όλοι οι οργανισμοί, όλος ο υλικός οργανικός- ζωντανός κόσμος μας αποτελείται από τα ίδια μόρια, άτομα (και μικρότερα ακόμη στοιχεία) που δημιουργηθήκαν από τις ίδιες νομοτέλειες στο κοσμικό μας περιβάλλον.

Έχουν όμως όλα αυτά σχέση με άλογα ως μέρος της κληρονομιάς μας; Και πως;

Ας το δούμε αναλυτικότερα. Ως άνθρωποι, χημικά και φυσικά, είμαστε στην ουσία το ίδιο με το περιβάλλον μας. Έχουμε δηλαδή στην ουσία την ίδια βάση με τον κόσμο που μας περιβάλει. Στην απλούστερη μορφή και σχέση, εξελικτικά, είμαστε ένας «σωρός» από άνθρακα, άζωτο, οξυγόνο και υδρογόνο με λίγες ή ελάχιστες προσμείξεις άλλων στοιχείων. Μέσα μας, σε όλα ακόμα τα ζώα και στα φυτά του οργανικού κόσμου μας, υπάρχουν οι ίδιες φυσικές, χημικές βάσεις. Υπάρχουν όμως και ανάλογες ενεργειακές δυνάμεις. Είμαστε μέρος ενός συνόλου όπου το ένα δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς το άλλο, χωρίς ακόμα το συγκεκριμένο περιβάλλον που συν-διαμορφώνουν. Δεν υπάρχει κάποιος λόγος ή δικαιολογία που θα εξηγούσε την ανωτερότητά του ανθρώπου με την έννοια, ότι ο άνθρωπος μπορεί να παίρνει από την φύση ότι θέλει, να μεταλλάσσει, να καταστρέφει ή να καταναλώνει άναρχα ότι του έρχεται στο νου. Το καθοριστικό στην εξέλιξη, εκείνο που μας κάνει πανίσχυρους είναι ο πολιτισμός. Σήμερα οι φυσικές επιστήμες έχουν αποδείξει όμως ότι και ο πολιτισμός δεν είναι κάτι που χαρακτηρίζει μόνο τον άνθρωπο.

Στην φυσική ιστορική εποχή μας οι ανθρωποκεντρικές προσεγγίσεις μας είναι επικίνδυνες για την ίδια μας την ύπαρξή μας στην Γη. Είναι όμως επικίνδυνες όπως αποδεικνύουν σήμερα οι φυσικές επιστήμες και για όλο το κοσμικό μας περιβάλλον. Ο σύγχρονος πολιτισμός μας, ο κυρίαρχος τρόπος παραγωγής μας, έχει διαμορφώσει μια νέα φυσική ιστορική εποχή όπου ο πολιτισμός μας έγινε η καθοριστική γεωλογική και κοσμική δύναμη. Η ραγδαία και κλιμακούμενη διαδικασία εξαφανίσεων ειδών είναι ένα από τα αποτελέσματα.

Ένα εξαιρετικό παράδειγμα των παραπάνω είναι το άλογο μέσα στο διάβα του ιστορικού χρόνου.

Το άλογο, δεν το χρειαζόμαστε σήμερα για δουλειά, δηλαδή ως μέσον παραγωγής, όπως στο πρόσφατο παρελθόν. Δεν το χρειαζόμαστε για να παράγει κινητική ενέργεια, να μάχεται στα πεδία των μαχών και να δίνει την ζωή του στους πολέμους ή να δουλεύει για εμάς στο χωράφι. Παρ’ όλα αυτά είναι μέχρι και σήμερα παρόν στον πολιτισμό μας. Στην φυσική ιστορική εποχή μας, όσο περνάει ο χρόνος πολλαπλασιάζονται οι δυνάμεις εκείνες που συντελούν στην διαδικασία εξαφάνισης από τα φυσικά ιστορικά τοπία μας. Παράλληλα όμως πολλαπλασιάζονται και οι άνθρωποι οι οποίοι θέλουν να είναι κοντά στο άλογο, επιθυμούν να το έχουν φίλο, επιθυμούν την παρέα του.

Οι αλλαγές που επέφερε στα διαφορετικά περιβάλλοντα η εξέλιξη του κοινωνικού – οικονομικού μας σχηματισμού, οι συνδεόμενες με αυτές κοσμοαντιλήψεις και οι πολιτιστικές αναφορές καθόρισαν γεωστρωματογραφικά, γεωχημικά και βιοχημικά την φυσική ιστορική εποχή της Ανθρωποκαίνου. Η πραγματικότητα αυτή, η βαρβαρότητα που κατακλύζει σήμερα όλα τα περιβάλλοντα δράσης μας δημιούργησε όμως και μια άλλη σχέση με τη φύση. Μια νέα κοινωνική σχέση αντίστασης που με τον ένα ή τον άλλο τρόπο έρχεται σε σύγκρουση με παγιωμένες για αιώνες προσεγγίσεις ή με την ίδια την κυρίαρχη ιδεολογία της εποχής μας. Μπορούμε μάλιστα να πούμε με σιγουριά ότι ο κόσμος, όλο και εντονότερα, νοιώθει ότι τα ζώα δεν μπορούμε σήμερα να τα αντιμετωπίζουμε ως δούλους μας, ως κάποια όντα χωρίς συναίσθημα, ή σαν μια «ανακυκλώσιμη πηγή ενέργειας», αλλά ότι και εκείνα νοιώθουν, υποφέρουν, ή αντίθετα μπορούν να είναι ευτυχισμένα, μπορούν να δημιουργούν σχέσεις, να επικοινωνούν με άλλα είδη, με άλλες μορφές ζωής, να θεραπεύουν κλπ.

Όποιος έχει κάποιο κατοικίδιο ζώο θα το επιβεβαιώσει.

Η επιστήμη σήμερα όμως μπορεί να εξηγήσει γιατί συμβαίνει αυτό δίχως να βασίζεται μόνο στο: «έτσι το αισθάνομαι».

Τα άλογα είναι κοντά στον άνθρωπο δεκάδες χιλιάδες χρόνια. Πρώτα ήρθαν σε επαφή με τον άνθρωπο ως θηράματα. Ύστερα ως ζώα τα οποία εκτρεφόταν για πηγή πρωτεϊνών, δηλαδή για κρέας. Αργότερα μάλιστα και για το γάλα. Στο τέλος ως ένα ζώο που βοηθούσε με παροχή ενέργειας, προπαντός κινητικής, που έδινε κύρος στον ιδιοκτήτη, που εκτελούσε πιστά τις επιθυμίες μας για μετακίνηση ανθρώπων και πόρων. Για χιλιάδες χρόνια το άλογο έπαιξε τον ρόλο του σύγχρονου ίντερνετ.

Οι κοινωνικές – οικονομικές ανάγκες απαιτούσαν να ξεκινάει το άλογο τις υπηρεσίες του από πολύ μικρή ηλικία και όταν πέθανε από ταλαιπωρία : «δεν βαριέσαι…Θα γεννήσει η φοράδα άλλο».

Τα αρχαιολογικά δεδομένα μας δείχνουν ότι τα άλογα στο ιστορικό παρελθόν πέθαιναν σε πολύ νεαρή ηλικία. Από τις έρευνές μας στο ιππολογικό – οστεολογικό υλικό διαπιστώνουμε ότι πέθαιναν πολύ ταλαιπωρημένα με παραμορφωμένους σκελετούς. Παρ’ όλα αυτά, το άλογο μας «σκάναρε» όλα αυτά τα χρόνια. Καταλάβαινε την γλώσσα του σώματός μας, τις επικοινωνιακές κινήσεις μας. Το άλογο έμαθε πότε είμαστε επικίνδυνοι, πότε όχι, αν προσποιούμαστε συναισθηματικά, ή αν είμαστε ειλικρινείς μαζί του. Δυστυχώς εμείς είμαστε εκείνοι που καθυστερήσαμε πάρα πολύ να γνωρίσουμε το συναισθηματισμό του, το ψυχικό και γνωσιακό κόσμο του. Ακόμα, σε πολλά μέρη του κόσμου, επικρατούν σκοταδιστικές απόψεις ότι το άλογο (ο δούλος, ο τυφλός εκτελεστής των επιθυμιών μας) πρέπει να είναι δεμένο «για να ακούει», να είναι μόνο του ώστε «να μην αποσπάνε προσοχή του τα άλλα ζώα και άλογα». Ακόμα ότι πρέπει να το «σπάσουμε» για να μας φοβάται «διότι αλλιώς δεν ακούει».

Η αλλαγή της σχέση μας με το άλογο ξεκίνησε μετά τον β’ παγκόσμιο πόλεμο ως συνέπεια των ραγδαίων κοινωνικών οικονομικών αλλαγών και επαναστάσεων, που σε παγκόσμιο επίπεδο βελτίωσαν και την θέση του ίδιου του ανθρώπου. Η επανάσταση όμως στην σχέση άνθρωπος – άλογο συντελείται στην δεκαετία 1990 με τους cowboys της αμερικάνικης Δύσης. Μέσα στην πίεση των οικονομικών σχέσεων, της βιομηχανίας- τεχνολογίας, που επιδρά καταλυτικά στην δημιουργία του περιβάλλοντος της «Ανθρωποκαίνου», μια νέα γενιά καουμπόηδων άρχισε να ψάχνει άλλες μεθόδους και προσεγγίσεις κοντά στην φύση των αλόγων. Με τον ένα ή τον άλλο τρόπο η νέα αυτή γενιά συγκρούονταν όχι μόνο με τις κυρίαρχες ιδεολογίες αλλά και με τις παραδόσεις της πατριαρχικής οικογένειας, της βίας προς την οικογένεια και τα οικόσιτα ζώα. Άρχισαν να παρατηρούν πως τα άλογα επικοινωνούν μεταξύ τους, τι ανάγκες έχουν, τι τα κάνει να νοιώθουν ασφάλεια, ηρεμία και ικανοποίηση.

Έτσι, μέσα στην σύγχρονη εποχή της «Ανθρωποκαίνου», ως αντίσταση στην βία και τις ανατροπές του φυσικού κόσμου μας, γεννήθηκε το natural horsemanship.

Η βασική προϋπόθεση της νέας αυτής προσέγγισης είναι να δημιουργούμε μια σχέση με το άλογο που δεν θα βασίζεται στο φόβο από την πλευρά του αλόγου αλλά σε επικοινωνία με γλώσσα που θα καταλάβουν και οι δυο πλευρές. Εδώ πρέπει να πούμε ότι για να καταφέρουμε τέτοιου επιπέδου σχέση με το άλογο (αλλά και σε σχέση με τα παιδιά ακόμα), πρέπει να έχουμε ακριβείς γνώσεις για το εγκέφαλο τους, για την μορφολογική ακόμα εξέλιξη που είχε το συγκεκριμένο ζώο, τόσο βιολογικά όσο και ως κοινωνικό ζώο.

Για να επιτευχθεί κάτι τέτοιο, το άλογο πρέπει να ζήσει στις (όσο γίνεται) φυσιολογικότερες συνθήκες – σε κοπάδι – για να έχει κοινωνικές σχέσεις σε βοσκοτόπια για να έχει τουλάχιστον την βασική ελευθερία, να κινείται και να τρώει σύμφωνα με τις ανάγκες του (αυτά έχουν επιστημονική υπόσταση και μπορούμε μέσω αυτής να εξηγήσουμε πάρα πολλές πλευρές και διαστάσεις). Ένα ήρεμο, κοινωνικά και ψυχικά ισορροπημένο άλογο είναι μετά έτοιμο να ενταχθεί στον κόσμο του ανθρώπου. Η έμφυτη του περιέργεια και κοινωνικότητα το οδηγεί προς τον άνθρωπο, και μόνο τότε θα κάνει με εμπιστοσύνη και όρεξη πράγματα που δεν είναι φυσιολογικά για αυτό: π.χ. να είναι κοντά στον άνθρωπο που μοιάζει στα μάτια του αλόγου ως αρπακτικό. Να αφήσει ακόμα τον άνθρωπο να ανέβει στην ράχη του, να πηδάει ψηλά εμπόδια, να μαθαίνει κινήσεις που δεν είναι φυσιολογικές (piaffe, passage etc.), να μην φοβάται σκύλους ή να συνεργάζεται μαζί τους στα αγροκτήματα, στα βοσκοτόπια, ή να παίρνει μέρος σε εξειδικευμένες θεραπείες, στην αναγέννηση των φυσικών τοπίων κλπ.

Όμως το άλογο πρέπει να μπει στον κόσμο μας πάντα με «αλογίσιο μυαλό» και συνείδηση. Είναι μάταιο να απαιτούμε από το άλογο να σκέφτεται όπως ο άνθρωπος. Οφείλουμε να συνειδητοποιούμε πάντα πως στον κόσμο του αλόγου τα πανάρχαια ένστικτα του ζώου – θηράματος επικρατούν. Αν το άλογο κάνει ακόμα και πράγματα που είναι δύσκολα για αυτό, είναι επειδή μας εμπιστεύεται.

Για αυτό στην εκδήλωση στο Κάτω Χωριό θέλαμε να δείξουμε πως μπορεί να είναι η επικοινωνία μας με το άλογο. Για πρώτη φορά δείξαμε τα εντελώς βασικά: Πως να επικοινωνούμε το άλογο ώστε να μας καταλαβαίνει, να μην φοβάται, να θέλει να είναι μαζί μας.

Δουλέψαμε ενδεικτικά με δυο πολύ νεαρά άλογα 2 και 1 έτους που δεν είχαν ασφαλώς καμία εκπαίδευση πριν. Έτσι, προσπαθήσαμε να δείξουμε πως αυτές οι σχέσεις συνεννόησης, αλληλεγγύης, κατανόησης, κτίζονται βήμα – βήμα. Το άλογο δεν είναι μια προγραματισμένη μηχανή. Αν το άλογο δεν θέλει να κάνει κάτι, π.χ. να πάει όπισθεν, αυτό δεν γίνεται επειδή είναι «κακό και ξεροκέφαλο», αλλά επειδή είτε δεν μας καταλαβαίνει, ή ψυχικά, κοινωνικά και σωματικά δεν μπορεί. Στην πλευρά μας βρίσκεται η ευθύνη να καταλάβουμε την αιτία και να λύσουμε το όποιο πρόβλημα. Εδώ δεν έχουν χώρο ούτε χτυπήματα, ούτε φωνές, ούτε νεύρα.

Αν το άλογο προσπαθεί να επιβληθεί, αυτό πάλι σημαίνει ότι δεν μας εμπιστεύεται. Ότι εμείς δεν είμαστε άξιοι αρχηγοί, ότι από μας δεν «αναβλύζει» σιγουριά ή ασφάλεια. Πιστεύει λοιπόν περισσότερο την διαίσθηση του. Τον εαυτό του. Ο θυμός επίσης δεν βοηθάει, όπως ακριβώς και με τα παιδιά. Αντίθετα πολύ χρήσιμη είναι η ανασκόπηση του «γιατί». Υπάρχουν λογής τεχνικές για το τι μπορούμε να κάνουμε σε «δύσκολες» καταστάσεις, αλλά και πάλι… Η βία, όποιας μορφής και ποιότητας, δεν έχει χώρο.

Το άλογο όπως και το παιδί (οι εγκέφαλοί τους είναι και παρόμοιοι), δεν μαθαίνει από την πίεση. Η διαδικασία της κατανόησης αφομοίωσης συντελείται την στιγμή όταν η δοσμένη πίεση ή ερέθισμα απομακρύνεται. Εμπεδώνει, όχι μέσα από τις ατέλειωτες επαναλήψεις αλλά στα διαστήματα ηρεμίας, όταν μπορεί να σκεφτεί και να επεξεργαστεί νοητικά αυτά που έκανε πριν.

Παρουσιάσαμε λοιπόν βασικά παραδείγματα σύγχρονης επιστημονικής ιππολογικής μεθοδολογίας που με τον ένα ή τον άλλο τρόπο εδράζονται στην σχέση του «natural horsemanship» και στην διαλεκτικά ολιστική προσέγγιση του κόσμου μας. Επίσης στην οντολογική κατανόηση του πολιτιστικού αναπτύγματος στο κοσμικό μας περιβάλλον.

Όλα τα άλογα αντιδρούν με ανάλογο τρόπο στα ίδια ερεθίσματα.

Το Γιοργαλίδικο άλογο είναι μοναδικό. Είναι διαφορετικό από τις γνωστές φυλές αλόγων επειδή δεν είχαν γίνει στο παρελθόν πολλές προσμίξεις αλλά κυρίως γιατί η εξέλιξή του με τον έναν ή τον άλλο τρόπο αντανακλά το περιβάλλον μας – το φυσικό ιστορικό χαρακτήρα του νησιού. Αντανακλά την πολιτιστική εξέλιξη αφήνοντας στα χαρακτηριστικά του ένα ευκρινές αποτύπωμα – εξελισσόμενο στον χρόνο. Το Γιοργαλίδικο, όπως κάθε άλογο, συνθέτει ταυτόχρονα και μια σημαντική αρχαιολογικού χαρακτήρα πηγή. Μια κάψουλα πολύμορφων πληροφοριών που οι αρχαιολόγοι δεν μπορούν να μην λαμβάνουν υπόψη τους. Τόσο μορφολογικά και συμπεριφορικά όσο και στη βάση του αρχαιολογικού- ιππολογικού υλικού έχουμε την δυνατότητα να τις «καλιμπράρουμε» με τις ιστορικές- αρχαιολογικές γνώσεις που εξάγουμε στη βάση του ανθρώπινου πολιτιστικού υλικού. Κατ’ αυτόν τον τρόπο το πολιτιστικό υλικό με την ολιστική- οντολογική του διάσταση, μπορεί να δώσει απαντήσεις στα σημερινά σύνθετα ερωτήματα μας για την ιστορική εξέλιξη.

Στο Γιοργαλίδικο άλογο αποτυπώθηκαν όλες οι καθοριστικές φάσεις των διαφόρων κρατικών μορφωμάτων που επέδρασσαν στα φυσικά ιστορικά τοπία της Κρήτης (λ.χ. Υστερομινωικές κρατικές δομές, Ελληνιστικές πόλεις κράτη, Ελληνιστικά βασίλεια, Ρωμαϊκό κράτος, Κρητικό Εμιράτο, Βενετσιάνοι, Οθωμανοί κλπ). Το διαφόρων ποιοτήτων ιππολογικό υλικό βρίσκεται στα αρχαιολογικά συμφαγωμένα, στην ζωγραφική- εικονογραφία, απαντά ακόμα σε αγάλματα και αγαλματίδια κλπ.

Όλα αυτά διαμορφώνουν το μωσαϊκό των γνώσεων μας για την κατανόηση του παρελθόντος. Η αποκωδικοποίηση όλων αυτών των πολλές φορές περίπλοκων σχέσεων γίνεται προϋπόθεση να κατανοήσουμε σωστά την φυσική ιστορική εξέλιξη. Το τι στην πορεία του χρόνου ήταν διαχρονικό και πρέπει να διατηρηθεί, και αντίστροφα – το τι ήταν στρεβλό και καταστροφικό διαχρονικά (αλλά και σήμερα). Για να καταφέρουμε κάτι τέτοιο χρειάζονται ολιστικού και διαλεκτικού χαρακτήρα μεθοδολογίες απαλλαγμένες από τον στενό ανθρωποκεντρισμό – εγωκεντρισμό που κυριαρχεί τους τελευταίους αιώνες στις κοσμοαντιλήψεις μας και στις ανθρωπιστικές κοινωνικές επιστήμες. Αυτό άλλωστε είναι στόχος και σκοπός σύγχρονης αρχαιολογίας, των επιστημών της κληρονομιάς, της επιστήμης γενικά, αλλά και δικός μας προσωπικός στόχος. Κάθε πληροφορία, πρέπει να βοηθά ώστε κάνουμε τον κόσμο μας λίγο καλύτερο και βιώσιμο για την κάθε μορφή ζωής.

Θα ήταν κρίμα να εξαφανιστεί το Γιοργαλίδικο άλογο στην δίνη της κρίσης, και στην δίνη των σύγχρονων «αναγκών» μας που επιβάλει ο κοινωνικός οικονομικός σχηματισμός της εποχής μας.

Για μην ολοκληρωθεί ένα τέτοιο έγκλημα εξαφάνισης, απαιτείται προφανώς αγάπη, αφοσίωση, γνώση, υπομονή, συνέπεια και πολλές φορές θυσίες.

Γνώμη μας είναι ότι το Γιοργαλίδικο άλογο πρέπει να διασωθεί με τις βέλτιστες διεθνείς ιππολογικές επιστημονικές πρακτικές. Επίσης αξίζει να σκεφτούμε ότι το άλογο είναι ένα κοινωνικό ζώο και όχι ένα άγριο ζώο. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, η όποια προστασία του ως μέρος της φυσικής ιστορικής κληρονομιάς μας δεν μπορεί να αγνοεί τον άνθρωπο-σύντροφο του ζώου – Τις οικογένειες εκείνες που «κουβαλούν» την πολύτιμη ιστορική γνώση της σχέσης με την φύση και με το άλογο.

Που με τον κόπο τους και τις θυσίες τους κρατούν την φυλή αυτή ζωντανή.

Με τον έναν ή τον άλλο τρόπο η συμπεριφορά μας στο Γιοργαλίδικο άλογο που συνθέτει αναπόσπαστο μέρος της κληρονομιάς μας (και ειδικά του Ενιαίου Αρχαιολογικού Χώρου του ισθμού Ιεράπετρας) αντανακλά το πως βλέπουμε και πως ονειρευόμαστε τον κόσμο γύρο μας.

Věra Klontza Jaklová , Manolis Klontzas

Έδρα Αρχαιολογίας και Μουσειολογίας-Unesco

Πανεπ. Μασαρυκ — Ερευνητικό ινστιτούτο Archaia Brno

Παγκόσμιος οργανισμός για την κληρονομιά “Our world heritage”

imerodromos.gr