Τι είπε για τις φετινές πυρκαγιές στη Χίο και την Μικρασιατική Καταστροφή.
Με αφορμή την επέτειο μνήμης της Μικρασιατικής Καταστροφής στην πρωινή εκπομπή του Ηχώ 99,8, «Καλημέρα Λασίθι», φιλοξενήθηκε η Φιλόλογος - Αρχαιολόγος κα. Αναστασία Μανδάλα με στόχο να ανασύρει μνήμες και να μας μεταφέρει ιστορικά στοιχεία για εκείνη τη μεγάλη εθνική τραγωδία. Μέσα από την παρέμβασή της, ανέδειξε πτυχές της ιστορίας που παραμένουν ζωντανές στη συλλογική συνείδηση, δίνοντας ταυτόχρονα την ευκαιρία να προβληματιστούμε για τη σημασία της διατήρησης της ιστορικής μνήμης.
Με λόγο προσωπικό, τεκμηριωμένο και πυκνό σε μνήμες, ξεδίπλωσε τρεις παράλληλες ιστορίες: τη φετινή πληγή των πυρκαγιών στη Χίο, τις βαθύτερες αιτίες και τις κοινωνικές συνέπειες της Μικρασιατικής Καταστροφής, αλλά και την απίστευτη διαδρομή της εικόνας της Παναγίας Ελεούσας που σήμερα φυλάσσεται και τιμάται στην Ιεράπετρα.
«Η μυροβόλος Χίος έγινε μαύρος βράχος»: Το φετινό καλοκαίρι της φωτιάς
Η κα. Μανδάλα περιέγραψε με σκληρές εικόνες την κατάσταση στο νησί της Χίου: «Δυστυχώς, η μυροβόλος Χίος έχει πλέον μετατραπεί σε μαύρο βράχο από τις συνεχείς πυρκαγιές. Το καλοκαίρι είχαμε φωτιές τον Ιούνιο και τον Αύγουστο. Έχει καεί η κεντρική και η βορειοδυτική Χίος». Προειδοποίησε ότι μια νέα πυρκαγιά «στα νότια ή στο κέντρο θα άφηνε ελάχιστο πράσινο όρθιο. «Φέτος κάηκαν εκτάσεις ακόμη και μέσα στην πόλη. Αν συνεχιστεί αυτό, στο νησί θα κατοικούν μόνο γάτες — κι αυτές θα είναι οι έποικοι», είπε χαρακτηριστικά.
Παράλληλα, εξέφρασε την άποψη πως πίσω από την επαναληπτικότητα και την ένταση των φαινομένων διαφαίνονται ευρύτερες γεωπολιτικές στοχεύσεις: «Θεωρώ ότι υπάρχει οργανωμένο σχέδιο οριστικής καταστροφής του νησιού, ώστε να εξυπηρετηθεί το μεγάλο γεωπολιτικό παιχνίδι για τα νέα όρια του Αιγαίου. Δυστυχώς, τέτοια σενάρια μπορούν να εκδηλωθούν με κάθε τρόπο και να δημιουργήσουν νέα δεδομένα».
Οι ρίζες μιας τραγωδίας: Πετρέλαια, δίκτυα και οι Μεγάλες Δυνάμεις
Με αφορμή την επικαιρότητα, η κα. Μανδάλα γύρισε έναν αιώνα πίσω, στις αιτίες της Μικρασιατικής Καταστροφής: «Το βασικό κίνητρο για τους Τούρκους, τους Γερμανούς και τις Μεγάλες Δυνάμεις του 20ού αιώνα ήταν η εκμετάλλευση των πετρελαίων της Μοσούλης. στη Συρία το πετρελαϊκό στρώμα ήταν επιφανειακό, μόλις τριάντα πόντους, η εξόρυξη εύκολη, άρα δεν ήθελαν οι Έλληνες να παραμείνουν στη Μικρά Ασία. Έπρεπε πάση θυσία να εκδιωχθούν, ώστε Άγγλοι, Γάλλοι και Γερμανοί να πάρουν τα έργα εξόρυξης και τη σιδηροδρομική γραμμή Τουρκίας–Συρίας».
Χωρίς να παραγνωρίζει τις διεθνείς πιέσεις, αναγνώρισε και ελληνικές αυταπάτες: «Ίσως υπήρξε από τη δική μας πλευρά υπερβολική διάθεση επέκτασης. Ήταν αδύνατο να φτάσουμε στα βάθη της Ασίας χωρίς εξασφαλισμένα μετόπισθεν, όσο “έτοιμοι” κι αν φαινόμασταν στρατιωτικά μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο».
«Η ιστορία επαναλαμβάνεται»: Ενέργεια και γεωπολιτική σήμερα
Συνδέοντας παρελθόν και παρόν, η κ Μανδάλα ανέφερε ότι τα πετρέλαια παραμένουν «ο πυρήνας της σύγκρουσης» και πως «μέχρι σήμερα εκεί γίνονται πόλεμοι». Έφερε και προσωπική εμπειρία: «Στα νιάτα μου υπήρξα σύμβουλος του νομάρχη Χίου (1986–1988). Τότε η περιοχή της Μοσούλης θεωρούνταν ανεκμετάλλευτη λόγω βάθους. Όμως τα στρώματα του πετρελαίου είναι ενιαία: το “οικόπεδο” της Ελλάδας συνδέεται με εκείνο του Κατάρ — αν αντλήσουμε εμείς, πέφτει η στάθμη και στους Καταριανούς». Θύμισε επίσης παλαιότερες προσπάθειες εξόρυξης: «Είχαμε εξορύξεις στη Ζάκυνθο και στη Θάσο, αλλά ποτέ σε πλήρη εκμετάλλευση. Κάποιοι δεν θέλουν την Ελλάδα να παίξει δυναμικά στο ενεργειακό πεδίο».
Από το τραύμα στον κοινωνικό μετασχηματισμό: Οι πρόσφυγες στη μητέρα-πατρίδα
Η κα. Μανδάλα περιέγραψε τη βίαιη ανακατανομή πλούτου μετά το 1922: «Οι Μικρασιάτες, μορφωμένοι, με επιχειρήσεις, βρέθηκαν από τη μια στιγμή στην άλλη χωρίς τίποτα». Αναφέρθηκε στα Γενικά Αρχεία του Κράτους (ΓΑΚ): «Στο Μητρώο Μικρασιατών (πρώτος διωγμός 1914–1919) καταγράφονται περίπου 36.000 ονόματα. Μερικοί πέρασαν δύο φορές από τη Χίο — και στον πρώτο διωγμό και στον δεύτερο».
Η δική της παιδική μνήμη αποτυπώνει την κοινωνική τριβή: «Μεγάλωσα σε περιβόλι ανάμεσα σε δύο μικρασιάτικους συνοικισμούς. Στο σχολείο μάς έλεγαν να μην κάνουμε παρέα με παιδιά από τους συνοικισμούς. Κάλεσαν και τη μητέρα μου: “Ο πρώτος μαθητής του σχολείου αγκαλιά με τον Μικρασιάτη;” Κι εκείνη απάντησε: “Αντί να τον επιβραβεύσετε που δεν είναι ρατσιστής, τον επιπλήττετε;”». «Τίποτε δεν ήταν ρόδινο», σχολίασε. «Σήμερα βέβαια τα πράγματα έχουν αμβλυνθεί: πολλοί σύλλογοι παράγουν πολιτιστικό και εκδοτικό έργο, ρίχνοντας νέο φως στη μνήμη».
Αρχεία, αποτιμήσεις και η αξία της μνήμης
Η κ. Μανδάλα επέμεινε στη χρησιμότητα της αρχειακής έρευνας: «Στα ΓΑΚ (Αθήνα, Ψυχικό) μπορεί κανείς να βρει τα εκτιμητικά πρακτικά περιουσιών γύρω στο 1924–1926: κατέγραφαν τι είχε ο καθένας “πίσω”, με μάρτυρα Μικρασιάτη. Έβγαινε ποσό — που συχνά δεν εισπράχθηκε ποτέ. Μα για λόγους μνήμης, ρίζας, παράδοσης, αξίζει να τα αναζητήσουν. Τα ΓΑΚ αποστέλλουν υλικό και ψηφιακά». Τόνισε πως υπάρχει και αρχείο για τη Χίο, ενώ θύμισε και το πλούσιο λαογραφικό αρχείο της Μαρίας Λιουδάκη στην Ακαδημία Αθηνών.
Πολιτισμικά ίχνη στην καθημερινότητα: από τον τραχανά μέχρι τις μουσικές
«Οι Μικρασιάτες έφεραν γεύσεις, μουσικές, συνταγές, ήθη. Ακόμη κι ασυνείδητα, πολλά τα ακολουθούμε», σημείωσε, φέρνοντας παράδειγμα έναν “μικρασιάτικο τραχανά” της Χίου: με χόρτο που λέγεται “τραχανόχορτο”, ντομάτα, βρασμένο σε καζάνι και περασμένο από τον μύλο, κατόπιν ανακατεμένο με σιμιγδάλι — «πυκνός, αλλιώτικος». «Στη Νέα Ιωνία Αττικής, στα “χωριά” των προσφύγων, κάνουν ακόμη μικρασιάτικες συνταγές. Ιδού μνήμη ενσωματωμένη στην καθημερινότητα».
Παιδεία, βιβλία και δημόσια διπλωματία
Η κα. Μανδάλα εξέφρασε έντονο προβληματισμό για το πώς διδάσκεται η νεότερη ιστορία: «Στα σχολικά εγχειρίδια η Μικρασιατική Καταστροφή ουσιαστικά απουσιάζει. Πριν 20 χρόνια επιχειρήθηκε κάτι με ιστορικές πηγές, αλλά τα βιβλία “αποσύρθηκαν”». Ανέφερε παλαιότερη διακρατική συμφωνία για αμοιβαίες αλλαγές σε ιστορία-γεωγραφία, που «εμείς τηρήσαμε, οι Τούρκοι όχι». Θύμισε λόγια της Ελένης Αρβελέρ «για τους εκατό “διπλωμάτες ορκής” των Τούρκων που οικοδομούν την εικόνα της χώρας τους στο εξωτερικό», αναρωτώμενη πόσους διαθέτουμε εμείς. «Η διαμόρφωση συνειδήσεων δεν είναι τυχαία υπόθεση», κατέληξε.
«Η ιστορία, η πίστη και οι άνθρωποι ταξιδεύουν μαζί»: Η διαδρομή της εικόνας της Παναγίας Ελεούσας
Το τρίτο, συγκινητικό μέρος της συζήτησης ήταν αφιερωμένο στη θαυμαστή διαδρομή της εικόνας που σήμερα τιμάται στην Ιεράπετρα.
Ας σταθούμε στη διαδρομή της εικόνας της Παναγίας Ελεούσας, η οποία φυλάσσεται σήμερα στην Ιεράπετρα.
Η εικόνα προέρχεται από τις σφαγές της Χίου το 1822. Πιθανολογείται ότι ανήκε στην οικογένεια του Ανδρέα Ζαννή Μαμούκα, γραμματικού του Κανάρη και αργότερα βουλευτή Χίου. Δύο Ρεΐσζντεριανοι τη βρήκαν την ώρα που ένας Τούρκος επιχειρούσε να την καταστρέψει με τσεκούρι, την έσωσαν και τη μετέφεραν στην Ερυθραία. Εκεί ιδρύθηκε μοναστήρι με περίπου εκατό καλόγριες, οι οποίες ανέλαβαν τη φύλαξή της.
Κατά τον δεύτερο διωγμό, η εικόνα κατέληξε στο σπίτι ενός προκρίτου. Από εκεί μεταφέρθηκε στην παραλία, όπου σύμφωνα με μαρτυρίες, οι κάτοικοι την έριξαν στη θάλασσα για να σωθεί. Τότε φανερώθηκε ένα καΐκι, το οποίο τους περισυνέλεξε και τους μετέφερε στις Οινούσσες.
Αργότερα, η εικόνα βρέθηκε ξανά στη Χίο και στη συνέχεια στη Λήμνο. Γύρω στο 1936 έφτασε στην Ιεράπετρα, μαζί με πολλούς πρόσφυγες από τα Ρεΐζντερε. Επειδή είχε υποστεί φθορές από φωτιά, της τοποθέτησαν «υποκάμισο», δηλαδή ένα ασημένιο κάλυμμα με παραστάσεις Αγίων και αγγέλων, ώστε να προστατευθεί και να συνεχίσει να τιμάται.
Η πορεία της εικόνας είναι συγκλονιστική: Χίος – Ερυθραία – Χίος – Λήμνος – Ιεράπετρα. Στην Ιεράπετρα συνεχίζει να λατρεύεται μέχρι και σήμερα, αποτελώντας ζωντανό σύμβολο πίστης και μνήμης.
Η ιστορία της αποδεικνύει ότι η μνήμη, η πίστη και η παράδοση ταξιδεύουν μαζί με τους ανθρώπους. Υπενθυμίζει επίσης ότι η Μικρασιατική Καταστροφή δεν αποτελεί μόνο ένα ιστορικό γεγονός, αλλά και αναπόσπαστο κομμάτι του πολιτισμού μας, το οποίο οφείλουμε να μεταδώσουμε στις νέες γενιές.
Η κα. Μανδάλα αποκάλυψε πως έχει μιλήσει με τον πατέρα Λουκά, «τον σπουδαιότερο αγιογράφο του κόσμου», όπως είπε —τον αγιογράφο του Αγίου Νικολάου στη Νέα Υόρκη— «ώστε στο εργαστήριο της Μονής Ξενοφώντος στο Άγιο Όρος να φιλοτεχνηθεί πιστό αντίγραφο για την Ένωση Κρητών Μικράς Ασίας. Οι φθορές θα “ξεπεραστούν” εικαστικά με πιο ελεύθερο κάτω μέρος». Τόνισε ότι «δεν διεκδικούμε ως Χιώτες την εικόνα από την Ιεράπετρα» — «κάποιοι ίσως το σκέφτονται έτσι» — διευκρινίζοντας πως ο σκοπός είναι η διάδοση της μνήμης, όχι η μετακίνηση ιερών κειμηλίων.
Δίκτυα μνήμης: από τη Λιουδάκη μέχρι το Μουσείο πάνω από το γήπεδο της ΑΕΚ
Η συζήτηση άγγιξε και τους θεσμούς μνήμης σήμερα. Η κα. Μανδάλα στάθηκε στην εμβληματική μορφή της Μαρίας Λιουδάκη, της οποίας «το αρχείο στο Κέντρο Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών» διασώζει πολύτιμες μαρτυρίες — ανάμεσά τους και το επεισόδιο «της ρίψης της εικόνας και της θαυματουργικής διάσωσης με το καΐκι». Υπογράμμισε ότι «το αρχειακό υλικό που κατέγραψε η Λιουδάκη δεν είναι “μοναδικό” μιας πόλης — είναι το ταξίδι του δημοτικού τραγουδιού σε όλη την Ελλάδα, καθώς οι Μικρασιάτες μετέφεραν και παραλάμβαναν πολιτισμό».
Αναφέρθηκε επίσης στο Μουσείο Μικρασιατικού Πολιτισμού «πάνω από το γήπεδο της ΑΕΚ», το οποίο χαρακτήρισε «το καλύτερο διαδραστικό μουσείο στην Ελλάδα». Μίλησε για τιμητικές πρωτοβουλίες προς τον κ. Αργύρη Πανταζή (με καταγωγή από το Μελί) και έκανε λόγο για μια ιδιότυπη “αδελφοποίηση” Χίου–Ιεράπετρας μέσω προσώπων και πράξεων μνήμης, σημειώνοντας ότι τον τίμησε και ο Δήμαρχος Χίου.
«Να εντρυφήσουμε στην ιστορία»: Ένα κάλεσμα προς τις νεότερες γενιές
Το καταληκτικό μήνυμα της κας Μανδάλα είναι παιδαγωγικό και πολιτισμικό: «Να εντρυφήσουμε στη νεότερη ιστορία, στον μικρασιατικό πολιτισμό. Η ζωή και ο πολιτισμός δεν μπορεί να είναι επίπεδα — πρέπει να έχουν βάθος, για να διαθέτουμε εθνική λογική». Συνδέοντας παρελθόν και παρόν, υπενθύμισε ότι «όσα έγιναν τότε, με άλλους όρους, επαναλαμβάνονται σήμερα στον κόσμο».
Με αφορμή την έναρξη της σχολικής χρονιάς, προανήγγειλε ότι σε δεύτερο χρόνο θα ακολουθήσει ειδικό αφιέρωμα στη Μαρία Λιουδάκη, για να φωτιστούν ακόμη περισσότερο οι «σκεπασμένες» διαδρομές της μνήμης.
Η αφήγηση της Αναστασίας Μανδάλα, είτε μιλά για φωτιές κι απώλειες, είτε για πετρέλαια κι αγωγούς, είτε για εικόνες που «ανάβουν φώτα» στη θάλασσα, δείχνει ένα πράγμα: η ιστορία, η πίστη και οι άνθρωποι ταξιδεύουν μαζί. Κι αυτό το ταξίδι —της Χίου, της Ιεράπετρας, της Μικρασίας— αξίζει να το γνωρίσουμε μέχρι τέλους.
Ακούστε εδώ την συνέντευξη της κ. Μανδάλα.
