Το κόκκινο σκαθάρι και το φοινικόδασος στο Βάι

Από το 1999 μέχρι το 2002 υλοποιήθηκε το έργο «Μέτρα Διατήρησης για το Φοινικόδασος του Βάι» (LIFE 98  NAT/GR/005264), με ανάδοχο το Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας – Ελληνικό Κέντρο Βιοτόπων Υγροτόπων και συνεργαζόμενους φορείς την Περιφέρεια Κρήτης με τη Δ/νση Δασών Λασιθίου,  την Ιερά Σταυροπηγιακή Μονή Παναγία Ακρωτηριανή (Τοπλού) και το Υπουργείο Γεωργίας με τη Γενική Γραμματεία Δασών και Φυσικού Περιβάλλοντος. Στενή συνεργασία και ενημέρωση υπήρχε και με τον τότε Δήμο Ιτάνου. 

Η πρόταση του έργου κατατέθηκε το 1997 και η υλοποίησή του ξεκίνησε την 01.01.1999. 

Ο σκοπός του έργου LIFE – Φύση ήταν να διατηρήσει, ανορθώσει και αποκαταστήσει το Αισθητικό δάσος του Βάι, επεκτείνοντας τον τύπο οικοτόπου *9370 Φοινικόδασος με Phoenix, και μειώνοντας τις απειλές στην περιοχή. 

Οι επιμέρους σκοποί του έργου ήταν:

1. Να ανορθώσει τη δομή και την ευρωστία του υπάρχοντος φοινικόδασους, το οποίο αποτελεί έναν μοναδικό τύπο οικοτόπου στην Ελλάδα και πολύ σπάνιο στην Ευρωπαϊκή Ένωση, που έχει υποβαθμισθεί.
2. Να αποκαταστήσει το φοινικόδασος σε έκταση η οποία παλαιά καλύπτονταν από φοίνικες.
3. Να ενσωματώσει τους σκοπούς της προστασίας της βιοποικιλότητας και της αειφορικής χρήσης σε τομεακές πολιτικές (π.χ. τουρισμός, δασοκομία, χωροταξία, αυτοδιοίκηση).

Τα αποτελέσματα του έργου μπορούν να ομαδοποιηθούν ως εξής:

1. Συμβολή στην ανόρθωση του δάσους, με την εφαρμογή κατάλληλων μέτρων διαχείρισης.
2. Αποκατάσταση του φοινικόδασους σε έκταση περίπου 17 εκταρίων.
3. Ρύθμιση των τουριστικών δραστηριοτήτων, για να μειωθεί η πίεση που υφίσταται το φοινικόδασος, και προώθηση του αειφόρου τουρισμού.
4. Ενεργός συμμετοχή των τοπικών αρχών και άλλων αρμόδιων φορέων στις προσπάθειες διατήρησης.

Στα πλαίσια του έργου αυτού πραγματοποιήθηκε στην Σητεία 15 & 16 Οκτωβρίου 2001 ένα Διεθνές Συμπόσιο με θέμα «Τουρισμός σε Προστατευόμενες Περιοχές στην Ελλάδα». Τα πρακτικά αυτού είναι δημοσιευμένα και οι εισηγήσεις του παραμένουν επίκαιρες, παρότι πέρασαν 22 χρόνια. 

Επίσης με τη λήξη του εν λόγω έργου, πραγματοποιήθηκε η συγγραφή ενός Οδηγού Διαχείρισης για το Φοινικόδασος του Βάι. Ο Οδηγός αυτός συμπεριλαμβανόταν στα παραδοτέα του έργου. Επιχειρήθηκε με αυτόν να αξιοποιηθεί η γνώση και η εμπειρία που αποκτήθηκε στη διάρκεια του έργου LIFE όσον αφορά το είδος Phoenix theophrasti, τον τύπο οικοτόπου, αλλά και την ευρύτερη περιοχή του φοινικόδασους. 

Σκοπός της συγγραφής του Οδηγού Διαχείρισης ήταν να βοηθήσει τη Δασική Υπηρεσία αλλά και τους άλλους εμπλεκόμενους φορείς στη διαχείριση του φοινικόδασους και της λεκάνης απορροής του. 

Ένας κίνδυνος που απειλεί σοβαρά το φοινικόδασος είναι αυτός του υβριδισμού. 

Η εύκολη διασταύρωση μεταξύ των ειδών του γένους Phoenix δημιουργεί το πρόβλημα του υβριδισμού. Η σοβαρότητα του προβλήματος αυξάνει επειδή τα είδη του γένους Phoenix είναι ανεμογαμή. Τόσο στην άμεση όσο και στην ευρύτερη περιοχή του φοινικόδασους υπάρχουν επίσης τα είδη Phoenix canariensis και Phoenix dactylifera (χουρμαδιά). Για τον λόγο αυτό, η Δ/νση Δασών Λασιθίου εξέδωσε την υπ’ αρ. 462/6-3-2000/ΔΑΔ1/2000 Δασική Απαγορευτική Διάταξη, σύμφωνα με την οποία απαγορεύεται σε ακτίνα 10 km από το φοινικόδασος να φύονται άλλα άτομα του γένους Phoenix.

Η σοβαρότητα της απειλής μπορεί να δειχθεί από το αντίστοιχο παράδειγμα στην περιοχή του Golkoy-Bodrum της Τουρκίας, όπου λόγω υβριδισμού, στην περιοχή εντοπίζονται υβρίδια φοινίκων του γένους Phoenix και μόνο με γενετικές αναλύσεις μπορεί να προσδιοριστεί σε κάθε άτομο το είδος στο οποίο ανήκει. Την περιοχή αυτή είχαν επισκεφτεί το 2001 ο τότε δήμαρχος Ιτάνου Κος Περάκης Ιωάννης με τον γράφοντα Κυφωνίδης Νίκο. 

Τον κίνδυνο του υβριδισμού τον γνώριζε πολύ καλά ο Κος Ντάφης Σπυρίδων, καθηγητής δασολογίας και επιστημονικός υπεύθυνος του έργου «Μέτρα Διατήρησης για το Φοινικόδασος του Βάι». Γι’ αυτό και εισηγήθηκε την έκδοση της παραπάνω Δασικής Απαγορευτικής Διάταξης, η οποία πρακτικά δεν εφαρμόστηκε ποτέ. 

Απέναντι ακριβώς από το φοινικόδασος, συγκεκριμένα απέναντι από την περιοχή επέκτασης προς την Ερημούπολη, στην είσοδο επιχείρησης θερμοκηπιακών καλλιεργειών υπάρχουν άτομα φοίνικα του είδους Phoenix dactylifera. 

Επίσης ακριβώς απέναντι από τη διασταύρωση που οδηγεί στην παραλία του φοινικόδασους, ιδιώτης δημιούργησε στο παρελθόν ένα φυτώριο φοινίκων στο οποίο περιλαμβάνονται και είδη Phoenix canariensis και Phoenix dactylifera. 

Εάν εφαρμοζόταν η παραπάνω Δασική Απαγορευτική Διάταξη όλα αυτά τα δέντρα θα έπρεπε να εκριζωθούν και να απομακρυνθούν, ή σε κάθε ανθοφορία τους να κόβονται και να απομακρύνονται οι ταξιανθίες από το κάθε δέντρο, κάτι που είναι πρακτικά ανέφικτο. 

Το κόκκινο σκαθάρι  των φοινικοειδών (Rhynchophorus ferrugineus) εμφανίστηκε αργότερα. Γύρω στο 2010 ήταν η περίοδος της μεγάλης εξάπλωσής του. Το κόκκινο σκαθάρι μας ήρθε εισαγόμενο και όπως ήταν φυσικό, μέχρι να ενταχθεί στις τροφικές αλυσίδες και να αποκτήσει εχθρούς (θηρευτές ή ασθένειες) ήταν ραγδαία η εξάπλωσή του. 

Είχε πάντως εξαρχής καταγραφεί η μη προτίμησή του στο είδος φοινίκων Phoenix theophrasti απ’ το οποίο συγκροτείται το φοινικόδασος, εξαιτίας της σκληρότητας του κορμού του. Τα άτομα του είδους Phoenix theophrasti τα οποία μέχρι τώρα έχουν προσβληθεί από το κόκκινο σκαθάρι ή ήταν πολύ μεγάλα σε ηλικία και είχαν χάσει την ευρωστία τους, ή ήταν ασθενικά και καχεκτικά. 

Σήμερα σαφώς και πρέπει να κινητοποιηθεί η Δασική Υπηρεσία. Να καταγράψει τα προσβεβλημένα δέντρα, να αντιμετωπίσει το κόκκινο σκαθάρι όπου αυτό είναι εφικτό και να απομακρύνει και καταστρέψει (κόψιμο, απομάκρυνση και καύση) όσα είναι εκτενώς προσβεβλημένα και δεν μπορεί να γίνει τίποτα. 

Θα πρέπει όμως οπωσδήποτε να ελεγχθεί και το παλιό φυτώριο φοινίκων απέναντι από το φοινικόδασος. Υπάρχει ο μεγάλος κίνδυνος μαζί με το φυτώριο ειδών του γένους Phoenix να υπάρχει και ένα εκτροφείο κόκκινου σκαθαριού. 

Εάν συμβαίνει κάτι τέτοιο, όσες ποσότητες φυτοφάρμακα και να εγχυθούν στον κορμό των προσβεβλημένων ή και των υγιών δέντρων θα είναι μάταιες. 

Επίσης μέσα από τέτοιου είδους προβλήματα αναδεικνύονται ζητήματα όπως είναι η υποστελέχωση και η υποχρηματοδότηση της Δασικής Υπηρεσίας. Επαρκώς στελεχωμένη και χρηματοδοτούμενη δασική υπηρεσία θα μπορούσε να αντιμετωπίσει πιο εύκολα, πιο γρήγορα και πιο αποτελεσματικά τέτοιου είδους προβλήματα. Παλαιότερα στο φοινικόδασος υπήρχε καθημερινή φύλαξη και εποπτεία από τη Δ/νση Δασών Λασιθίου. 

Και ο Δήμος Σητείας ως η συνέχεια του Δήμου Ιτάνου στην περιοχή του φοινικόδασους, θα πρέπει να λάβει γνώση του περιεχομένου και των δράσεων του έργου LIFE «Μέτρα Διατήρησης για το Φοινικόδασος του Βάι», καθώς και των εργασιών που πραγματοποιήθηκαν στη διάρκειά του, όπως και των προτάσεων που κατατέθηκαν με τη λήξη του.