Στην εκπομπή του Ηχώ 99,8 «Διάλογοι στον 21ο Αιώνα» με τον Μανώλη Κουφάκη, φιλοξενήθηκε ο κ. Κώστας Χρηστάκης, Ειδικός Πρόεδρος ε.τ. του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου και Επίτιμος Διδάκτορας του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου
Στην εκπομπή του Ηχώ 99,8 «Διάλογοι στον 21ο Αιώνα» με τον Μανώλη Κουφάκη, φιλοξενήθηκε ο κ. Κώστας Χρηστάκης, Ειδικός Πρόεδρος ε.τ. του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου και Επίτιμος Διδάκτορας του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου. Με αφορμή τη δημιουργία του νέου σχολείου ειδικής αγωγής (ΕΝΕΕΓΥΛ) στην Ιεράπετρα, ο κ. Χρηστάκης μίλησε εκτενώς για την πορεία της εκπαίδευσης στην Ελλάδα, τα προβλήματα, τους στόχους, τις ελλείψεις αλλά και τις προοπτικές ενός συστήματος που, όπως είπε, «οφείλει να υπηρετεί τον άνθρωπο και όχι απλώς τη μετάδοση γνώσης».
Ένας άνθρωπος αφιερωμένος στην εκπαίδευση
Ο κ. Χρηστάκης γεννήθηκε στον Μύρτο Ιεράπετρας. Σπούδασε στην Παιδαγωγική Ακαδημία Ηρακλείου και παρακολούθησε επιμορφωτικά προγράμματα τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό. Από νωρίς έδειξε ενδιαφέρον για την αγωγή παιδιών με μαθησιακές δυσκολίες και αναπηρίες, σε μια εποχή που η ειδική αγωγή ήταν σχεδόν άγνωστη στην Ελλάδα.
Υπηρέτησε σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης: ως δάσκαλος, επιθεωρητής ειδικών σχολείων και σχολικός σύμβουλος. Το 1992 εντάχθηκε στο Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, όπου με τον βαθμό του ειδικού παρέδρου είχε την ευθύνη για την ειδική αγωγή. Εκεί εργάστηκε για τη μελέτη και προώθηση θεσμών και μέτρων υπέρ των παιδιών με δυσκολίες, συμμετέχοντας σε νομοπαρασκευαστικές επιτροπές, συγγραφή διαταγμάτων και σύνταξη προγραμμάτων. Για την προσφορά του τιμήθηκε από το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο και ανακηρύχθηκε επίτιμος διδάκτορας.
Από το Γυμνάσιο στο Λύκειο: το πρόβλημα του προσανατολισμού
Στην ανάλυσή του για τις εκπαιδευτικές βαθμίδες, ο κ. Χρηστάκης στάθηκε ιδιαίτερα στη μετάβαση από το Γυμνάσιο στο Λύκειο. Αν και η νομοθεσία αναγνωρίζει το Λύκειο ως ξεχωριστή και αυτόνομη βαθμίδα εκπαίδευσης, η πραγματικότητα είναι διαφορετική.
«Το Λύκειο θα έπρεπε να είναι το τελευταίο σκαλοπάτι της εκπαιδευτικής πορείας του μαθητή», είπε, «όμως έχει καταντήσει να λειτουργεί ως προκαταρκτικό στάδιο για τις Πανελλήνιες εξετάσεις». Επισήμανε ότι από τη Β΄ Λυκείου και μετά οι μαθητές εγκαταλείπουν το ενδιαφέρον για όλα τα υπόλοιπα μαθήματα, ασχολούμενοι σχεδόν αποκλειστικά με όσα εξετάζονται πανελλαδικά. Μάλιστα, στη Γ΄ Λυκείου η κατάσταση φτάνει σε ακραία σημεία: «οι μαθητές υπολογίζουν πόσες απουσίες μπορούν να κάνουν ώστε να μη χάσουν το δικαίωμα συμμετοχής, για να αφιερώσουν περισσότερο χρόνο στα φροντιστήρια».
Το πιο ανησυχητικό, όμως, είναι ότι την ίδια στιγμή οι έφηβοι καλούνται να πάρουν αποφάσεις καθοριστικές για τη ζωή τους – για το τι θα σπουδάσουν, πώς θα προετοιμαστούν, πώς θα επιτύχουν τους στόχους τους. Όλα αυτά μέσα σε ένα κλίμα έντονου άγχους, που εντείνεται από την πίεση της οικογένειας.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα έφερε την απάντηση μιας μαθήτριας της Γ΄ Λυκείου, της Μαριλένας, η οποία δήλωσε: «Δεν φτάνει που έχω τα δικά μου άγχη και τα προβλήματα της εφηβείας· έχω και την πίεση των γονιών που προσπαθούν να ικανοποιήσουν μέσα από εμάς τα δικά τους όνειρα».
«Είναι κρίμα», τόνισε, «γιατί τα τρία χρόνια του Λυκείου θα έπρεπε να αποτελούν το αποκορύφωμα της 12χρονης εκπαίδευσης του μαθητή, και όχι να περιορίζονται σε μια μονόπλευρη προπαρασκευή για τις εξετάσεις».
Ο σκοπός της εκπαίδευσης
Ο κ. Χρηστάκης ανέλυσε και τον θεσμοθετημένο σκοπό της εκπαίδευσης, όπως ορίζεται στον νόμο 1566/1985: να έχουν όλοι οι μαθητές, ανεξαρτήτως φύλου και κοινωνικής καταγωγής, τη δυνατότητα να εξελιχθούν σε ολοκληρωμένες προσωπικότητες και να ζήσουν δημιουργικά.
Οι επιμέρους στόχοι περιλαμβάνουν:
- την κοινωνικοποίηση και την ικανότητα προσαρμογής,
- τη μετάδοση γνώσης και πολιτιστικής παράδοσης,
- την αποδοχή κανόνων συμπεριφοράς και κοινωνικών στάσεων,
- την ανάπτυξη κριτικής σκέψης και ικανότητας επίλυσης προβλημάτων,
- τη δημιουργική προσαρμογή στις ανάγκες της κοινωνίας και της εργασίας.
«Αν αυτοί οι στόχοι εφαρμόζονταν στην πράξη, η κοινωνία μας θα ήταν ποιοτικά καλύτερη», σημείωσε, εξηγώντας όμως ότι η εκπαίδευση έχει παρεκκλίνει από αυτούς τους σκοπούς.
Από το γνωσιοκεντρικό στο ανθρωποκεντρικό σχολείο
Κατά τον κ. Χρηστάκη, το εκπαιδευτικό μας σύστημα έχει διολισθήσει σε ένα γνωσιοκεντρικό μοντέλο, όπου το βάρος δίνεται στη μετάδοση έτοιμης γνώσης. «Αυτή η γνώση», τόνισε, «πολύ γρήγορα απαξιώνεται, ειδικά στις μέρες μας με τις ταχύτατες τεχνολογικές εξελίξεις».
Αντίθετα, πρέπει να διδάσκουμε στα παιδιά πώς να μαθαίνουν: «να καλλιεργούμε κίνητρα, μεθοδολογία και δεξιότητες δια βίου μάθησης».
Η αλλαγή, σύμφωνα με τον ίδιο, είναι αναγκαία: «Το σχολείο πρέπει να στοχεύει όχι μόνο στη γνώση, αλλά και στη διαμόρφωση κοινωνικά και ηθικά υπεύθυνων ανθρώπων· χρειάζεται ανανέωση προγραμμάτων σπουδών, καλλιέργεια αξιών και διαμόρφωση δημοκρατικών και δημιουργικών πολιτών».
Η ειδική αγωγή: από το περιθώριο στην αναγνώριση
Ο κ. Χρηστάκης αναφέρθηκε εκτενώς και στον τομέα που αφιέρωσε τη ζωή του: την ειδική αγωγή. Θύμισε ότι για δεκαετίες στην Ελλάδα δεν υπήρχε κανένα θεσμικό πλαίσιο για τα παιδιά με μαθησιακές δυσκολίες και αναπηρίες.
«Μόνο από τη δεκαετία του ’80 άρχισαν να μπαίνουν οι βάσεις», είπε, επισημαίνοντας πως έγιναν σημαντικά βήματα, αλλά τα προβλήματα δεν λύθηκαν πλήρως. «Τα παιδιά αυτά, με την κατάλληλη εκπαίδευση, μπορούν να γίνουν παραγωγικά μέλη της κοινωνίας, να συμβάλουν στην οικονομία και στον πολιτισμό», υπογράμμισε.
Σύμφωνα με τη σύγχρονη ευρωπαϊκή αντίληψη, από το 1994 ο στόχος είναι «ένα σχολείο για όλα τα παιδιά». Δηλαδή, η ένταξη των μαθητών με δυσκολίες στη γενική εκπαίδευση με την κατάλληλη υποστήριξη. Στην Ελλάδα, όπως είπε, έχουν γίνει βήματα προς αυτή την κατεύθυνση, αλλά παραμένουν αδυναμίες.
«Απαιτείται εκπαίδευση εκπαιδευτικών, επαρκής στελέχωση και κοινωνική στήριξη. Είναι δικαίωμα αυτών των παιδιών να έχουν πρόσβαση στην εκπαίδευση και χρέος της πολιτείας και της κοινωνίας να τα στηρίξουν», τόνισε με έμφαση.
Εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις: η πληγή της αποσπασματικότητας
Σχετικά με τις μεταρρυθμίσεις, ο κ. Χρηστάκης παρατήρησε ότι στην Ελλάδα κάθε υπουργός παιδείας παρουσιάζει τη δική του «μεταρρύθμιση», η οποία μετά από λίγο εγκαταλείπεται. «Αυτό που λείπει είναι μια συνολική, συνεπής μεταρρύθμιση που να εφαρμόζεται διαχρονικά», είπε, υπενθυμίζοντας ότι σημαντικές προσπάθειες, όπως η μεταρρύθμιση του Παπανούτσου, αποτελούν την εξαίρεση.
Σημαντικά ζητήματα, όπως η τεχνική-επαγγελματική εκπαίδευση ή η εκπαίδευση των παιδιών με αναπηρίες, χρειάστηκε να περιμένουν δεκαετίες για να αποκτήσουν στοιχειώδες θεσμικό πλαίσιο.
Τεχνολογία και παιδεία: ο άνθρωπος στο επίκεντρο
Η ραγδαία ανάπτυξη της τεχνολογίας επηρεάζει αναπόφευκτα και την εκπαίδευση. Ο κ. Χρηστάκης υπογράμμισε ότι η ψηφιοποίηση είναι απαραίτητη, αλλά με έναν σαφή κίνδυνο: «δώσαμε έμφαση στην τεχνολογία και χάσαμε τον άνθρωπο».
Τα σχολικά βιβλία και τα προγράμματα σπουδών, σύμφωνα με τον ίδιο, έχουν απομακρυνθεί από την ανθρωπιστική παιδεία, αφήνοντας πίσω αξίες, κοινωνική συνείδηση, σεβασμό στα δικαιώματα και στις ανάγκες του ανθρώπου.
«Η εκπαίδευση πρέπει να συμβάλλει στη διαμόρφωση του δημοκρατικού, δημιουργικού και οικουμενικού πολίτη», τόνισε, «γιατί μόνο έτσι θα βελτιωθεί και η κοινωνία συνολικά».
Ο ρόλος και οι δυσκολίες του εκπαιδευτικού
Δεν παρέλειψε να αναφερθεί και στον ρόλο του εκπαιδευτικού, ο οποίος –όπως είπε– είναι κομβικός για την ποιότητα της εκπαίδευσης, αλλά εξαρτάται και από τις συνθήκες εργασίας.
Ανέφερε το παράδειγμα μιας αναπληρώτριας δασκάλας στη Σαντορίνη, που με μισθό περίπου 780 ευρώ αναγκάζεται να πληρώνει ενοίκιο 500 ευρώ για μια μικρή γκαρσονιέρα. «Πώς μπορούμε να απαιτούμε από αυτήν να είναι αποδοτική και αφοσιωμένη, όταν δεν έχει αξιοπρεπείς συνθήκες διαβίωσης;» διερωτήθηκε.
«Οι εκπαιδευτικοί χρειάζονται οικονομικά και θεσμικά κίνητρα», πρόσθεσε, «ώστε να αφοσιωθούν στο έργο τους χωρίς το άγχος της καθημερινής επιβίωσης».
Η εκπαίδευση ως επένδυση
Κλείνοντας την τοποθέτησή του, ο κ. Χρηστάκης έδωσε το στίγμα της εκπαιδευτικής του φιλοσοφίας:«Χωρίς παιδεία δεν μπορεί να υπάρξει υγιής κοινωνία. Ο σκοπός της εκπαίδευσης είναι η ολοκληρωμένη ανάπτυξη των μαθητών, ώστε να γίνουν καλύτεροι άνθρωποι, καλύτεροι πολίτες και να ζήσουν δημιουργικά».
Και κατέληξε με ένα μήνυμα-προτροπή προς την κοινωνία και την πολιτεία: «Αν αυτόν τον σκοπό τον κάνουμε σημαία, αν τον υπηρετήσουμε με συνέπεια, θα δημιουργήσουμε μια καλύτερη κοινωνία. Για να συμβεί αυτό χρειάζεται πολιτική βούληση, συνεχής προσπάθεια και η αναγνώριση ότι η εκπαίδευση δεν είναι δαπάνη, αλλά η σημαντικότερη επένδυση για το μέλλον».
